व्याख्या - फर्माईशी चक्रदार, तिहाई, गत, पेशकार, परण

१ ) फर्माईशी चक्रदार :- चक्रदाराच्या अनेक प्रकारांपैकी एक प्रकार म्हणजे 'फर्माईशी चक्रदार' होय.

ही अशी एक सुंदर रचना आहे, जी तिहाईयुक्त असते व तीन वेळा वाजविली जाते. ही रचना वाजवित असताना, पहिल्या चक्रात पहिल्या पल्ल्याच्या तिहाईतील पहिला 'धा', दुसऱ्या चक्रातील दुसऱ्या पल्ल्याच्या तिहाईतील दुसरा 'धा' व तिसऱ्या चक्रातील तिसऱ्या पल्ल्याच्या तिहाईतील तिसरा 'धा' समेवर येतो, अशा विशिष्ट परंतु आकर्षक चक्रदाराला 'फर्माईशी चक्रदार' असे म्हणतात.

तिहाईने शेवट होणारी जी बोल रचना, जशीच्या तशी तीन वेळा वाजविल्यानंतर शेवटचा 'धा' समेवर येतो, त्या बोलरचनेस 'चक्रदार' असे म्हणतात. पण जेव्हा रसिक श्रोत्यांकडून मैफिलींमध्ये खास उस्तादांच्या रचनांची फर्माईश केली जाते, तेव्हा त्या रचनेस 'फर्माईशी चक्रदार' असे म्हणतात.

२ ) तिहाई ( दमदार, बेदम ) :- सर्वसाधारणपणे 'धा' ने संपणारा बोलसमूह समान अंतराने तीनवेळा वाजवून जेव्हा शेवटचा 'धा' समेवर किंवा इच्छित स्थळी येतो तेव्हा त्या रचनेस 'तिहाई' असे म्हणतात.

तिहाईचे प्रकार - तिहाईचा विचार करताना त्यात तीन-वेळा वाजला जाणारा बोलसमूह आणि त्या बोल-समूहांमधील अंतर, यांचा विचार करावा लागतो. या दोन गोष्टींच्या वेगळेपणातूनच तिहाईचे वेगवेगळे प्रकार होतात.

* तिहाईतील विरामांमुळे होणारे तिहाईचे प्रकार :

अ } बेदम तिहाई :- जेव्हा तिहाईच्या तुकड्यात विश्रांती नसते तेव्हा त्या तिहाईस 'बेदम तिहाई' असे म्हणतात.

काही विद्वानांच्या मते, अर्धा किंवा त्यापेक्षा कमी मात्रेचा दम असलेल्या तिहाईस 'बेदम तिहाई' असे म्हणतात.

ब } दमदार तिहाई :- जेव्हा तिहाईच्या तुकड्यात विश्रांती असते तेव्हा त्या तिहाईस 'दमदार तिहाई' असे म्हणतात.

तिहाईतील तीनवेळा वाजल्या जाणाऱ्या बोलसमूहाच्या वैशिष्ट्यांमुळे होणारे तिहाईचे प्रकार :

i) साधी तिहाई ii) चक्रदार तिहाई iii) साधा चक्रदार iv) फर्माईशी चक्रदार v) कमाली चक्रदार

i) साधी तिहाई - साध्या तिहाईमध्ये, तिहाईमधील बोलसमूह हा सर्वसाधारण बोलांनी बांधलेला असतो.

ii) चक्रदार तिहाई - एखादी तिहाई समान अंतराने तीनवेळा वाजविली जाते, तेव्हा त्या तिहाईस 'चक्रदार तिहाई' असे म्हणतात.

iii) साधा चक्रदार - जेव्हा एक छोटा बोलसमूह व त्याला जोडून तिहाई, अशी रचना समान अंतराने तीन वेळा वाजवून शेवटचा 'धा' समेवर येतो, तेव्हा त्या रचनेस 'चक्रदार तिहाई' असे म्हणतात.

फर्माईशी चक्रदार व कमाली चक्रदार हे त्यांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण रचनेतून चक्रदार तिहाईचे दोन प्रकार पडतात.

३ ) गत :- 'गत' हे नाव 'गतीवरून' किंवा 'चालीवरून' आले असावे.

निसर्गातील विविध चालींचा ( movements ) प्रत्यय देणारी तसेच समेपूर्वी संपल्यामुळे पुनरावृत्ती करता येणारी, काव्यमय बंदिश म्हणजे 'गत' होय.

४ ) पेशकार :- पेशकार हा फारसी भाषेतील शब्द असून त्याचा अर्थ 'पेश' म्हणजे सादर करणे असा होतो. पेशकार ही रचना स्वतंत्र तबला वादनातील अत्यंत महत्वाची व अगदी सुरवातीला वाजविली जाणारी रचना आहे.

'पेशकार' म्हणजे, ठेक्याशी नाते दर्शवणारी, धिम्या ( विलंबित ) लयीत प्रस्तुत होणारी, डगमगत्या लयीत चालणारी, नाद-लय यांच्या विविध रुपांच्या निर्मितीला मुभा देणारी, खाली-भरी युक्त, विस्तारक्षम रचना, जी प्रामुख्याने उपजेतून विस्तारत जाणारी, स्वरमय अंत्यपद असणारी अशी आकर्षक रचना होय.

५ ) परण आणि त्याचे भिन्न प्रकार :- वजनदार, सशक्त, खुल्या बाजाची, खुल्या बोलांची, समृद्ध आकाराची, तिहाईने शेवट होणारी, एकापेक्षा जास्त पल्ल्यांची (आवर्तनांची), अर्थपूर्ण, विस्तृत रचना म्हणजे 'परण' होय.

'परण' हा शब्द 'पर्ण' (पान) या शब्दापासून निर्माण झाला असावा.

परण हे पखवाज वादनात जास्त प्रमाणात दिसून येते. परण ही रचना अशी आहे की जी कोणत्याही मात्रेपासून सुरु होऊ शकते. जसं झाडाच्या पानाचं देठ आणि त्याच्यातून पानभर पसरलेल्या प्रमाणबद्ध शिरा दिसतात, त्याचप्रमाणे 'परण' ची रचनासुद्धा वजनदार, प्रमाणबद्ध बोलांच्या आवर्तनांनी बनलेली असते.

* परणाचे मुख्य चार प्रकार आहेत :

१) साथ परण. २) गत परण. ३) बोल परण. ४) ताल परण.

YouTube Link - https://youtu.be/CCxfpdw9OJ0?si=bE3DJz6uE1dPl-fQ