विविध गायनशैलींची थोडक्यात माहिती

१) धृपद-धमार :- धृपद-धमार ही गायकी ताल-प्रधान असून, सध्या ही गायकी लोप पावत आहे. धृपद-धमार जोरकस व खड्या आवाजात गायले जाते. ही गायकी गंभीर प्रकृतीची असली, तरी यात सौंदर्य भरलेले आढळते. या गायकीत वीर रस, भक्ती रस यांना प्राधान्य दिले जाते.

सुरवातीस नोम-तोम ने गायन केले जाते. नंतर दुगून, तिगून व चौगुन इ. लयकारींचे प्रकार गायले जातात, त्यावेळी पखवाजावरसुद्धा लयकारीयुक्त वादन केले जाते. यात तानांचा प्रयोग होत नाही. या गायकीचे साथीसाठी पखवाज हे गंभीर प्रकृतीचे वाद्य वापरले जाते. धमार, चौताल, तेवरा इ. तालांमध्ये ही गायकी सादर केली जाते.

२} ख्याल गायकी - आज ही सदाबहार गायकी सर्व गीत प्रकारात श्रेष्ठ मानली जाते. धृपद-धमार गायकी लोप पावल्यानंतर या गायकीचा प्रचार व प्रसार झाला. ही गायकी शांत, मधुर व शृंगार-रसपूर्ण आहे. या गायकीत राग स्वरूप कायम ठेऊन आलाप, ताना, बोलताना, लयकारी, सरगम इत्यादींच्या कल्पक विस्ताराने गायकीमध्ये रंग भरले जातात. धृपद ही ताल प्रधान तर ख्याल ही स्वर प्रधान गायकी आहे.

ख्याल गायकीचे दोन प्रकार आहेत.

i) विलंबित ( बडा ) ख्याल - हा गानप्रकार विलंबित लयीत, म्हणजेच संथ लयीत गायला जातो. या गानप्रकारात शब्द कमी असून स्थायी व अंतरा अशा दोन प्रकारात याची रचना असते. विलंबित ख्याल विलंबित तिलवाडा, एकताल, झुमरा, तिनताल इ. तालात गातात. या गायकीत स्वारांवरील ठहराव जास्त असतो.

ii) द्रुत ( छोटा ) ख्याल - हा गानप्रकार बडा ख्यालापेक्षा द्रुत लयीत गातात. छोटा ख्याल तिनताल, झपताल, एकताल, रूपक इ. तालांच्या मध्य लयीत गायला जातो. छोटा ख्यालसुद्धा अस्थायी व अंतरा अशा दोन भागात गायला जातो व शेवटी तिहाई घेऊन छोटा ख्याल संपवितात.

३} तराणा - हा गीत प्रकार छोटा ख्याला नंतर साधारणपणे अतिद्रुत लयीत गायला जातो. यात शब्दांपेक्षा गतीला जास्त प्राधान्य असते. तन देरेना, नोम-तोम इ. शब्दांच्या सहाय्याने अती जलद लयीत तराणा गातात. तराणा सर्वसाधारणपणे द्रुत तिनताल, द्रुत एकताल या तालांत गायला जातो.

४} ठुमरी - ठुमरी या गीत प्रकाराला उपशास्त्रीय संगीतात अग्रगण्य स्थान आहे. ठुमकत चालणाऱ्या व अभिनयासह गीत आळविणाऱ्या रमणिकेच्या अविष्कारातून 'ठुमरी' चा जन्म झाला. 'ठुमकणे' या क्रियापदाशी 'ठुमरी' या शब्दाचा संबंध जोडला गेला आहे. लखनौनवाब 'वाजिद अली' यांनी 'अख्तर पिया' या नावाने अनेक ठुमऱ्या रचल्या व त्या खूप लोकप्रिय झाल्या. म्हणूनच त्यांना या शैलीचे जनक म्हंटले जाते. या गीत प्रकाराची प्रकृती चंचल असून ही गायकी शृंगाररस प्रधान आहे. हा गीत प्रकार शब्द प्रधान व भाव प्रधान आहे. यातील विविध भाव दर्शविण्यासाठी रागामध्ये फेरफार करण्याची मुभा असते. त्यामुळे हा गीत प्रकार उपशास्त्रीय संगीतात येतो. या गीत प्रकारात प्रेम रस, विरह रस, राधा-कृष्ण लीला यांचे वर्णन असते. खमाज, देस, तिलंग, पिलू, काफी या रागांत ठुमरी गायली जाते. दीपचंदी, पंजाबी, अध्धा, दादरा, केहेरवा वा रूपक, अशा विविध तालात ठुमरी गायक, विविध भाव छटांचे दर्शन घडवीत असतो.

५} टप्पा - चमत्कृतीपूर्ण, चपळ व वेगळी गीतशैली म्हणून हा गीतप्रकार प्रसिद्ध आहे. पंजाबकडील वाळवंटी भागाला 'टप्पा' असे नाव आहे. तेथील जन-जीवन उंटाच्या सहाय्यामुळे साकार होते. उंटाच्या 'टप टप' चालीवरून आणि त्या प्रसंगातील गीत प्रकारांवरून 'टप्पा' गीतशैलीची निर्मिती झाली. लखनौ नवाब असिफ उदौला यांच्या दरबारातील चतुरस्त्र गायक गुलामबनी यांनी हा गीत प्रकार अभ्यास करून ही शैली प्रचारात आणली व 'शौरीमिया' ह्या नावाने अनेक 'टप्पे' रचले. टप्पा प्रामुख्याने पंजाबी भाषेत रचलेला असतो व अत्यंत अवघड अशा 'टप्पा' तालात तो गायला जातो. ही गायकी अवघड असून चपळ, पेचदार, तानयुक्त अशी असते. पिलू, खमाज व काफी या रागांत प्रामुख्याने 'टप्पा' गायला जातो.

६} नाट्य-संगीत - नाट्यसंगीत हे शास्त्रीय संगीताचे अपत्य आहे असे म्हंटले जाते. परंतु यामध्ये रंजकता येण्यासाठी रागामध्ये फेरफार करण्याची मुभा असते. त्यामुळे हा गीतप्रकार उपशास्त्रीय संगीतात येतो. नाट्यगीते ही साधारणतः तिनताल, एकताल, अध्धा, पंजाबी, रूपक, दादरा, धुमाळी, केहेरवा इ. तालात गायली जातात. बालगंधर्व यांचे नाट्यगीत व उस्ताद अहमदजान थिरकवाँ यांची तबला साथ हे एक नाट्य संगीताच्या साथीचे उत्तम उदाहरण म्हणून सांगता येईल.

७} भजन - भजन ही भक्तिरसपूर्ण गायकी आहे. या गीत रचनेत ईश्वर स्तुती, आळवणी यांचे प्रत्यंतर येते. भजन अतिशय भक्तिभावाने गायले जाते. भजन साधारणपणे धुमाळी, दादरा, भजनी ठेका इ. तालात गायले जाते. काही प्रसंगी केहरवा व दीपचंदी या तालातही भजन गायले जाते. भजनाची संगत करताना भरीव व आसदर ठेका वाजवितात.

८} गझल - गझल हा सुगम संगीताचाच एक गान प्रकार आहे. तसेच या गान प्रकारात शब्दांना व ठेहरावांना अधिक महत्व दिले जाते. गझल गायनात शब्दफेक अतिशय महत्वाची असते. उर्दू, फारसी, अरबी या भाषेतील हा गीतप्रकार हल्ली एक लोकप्रिय गीत प्रकार म्हणून मान्य झाला आहे. या काव्यात शृंगाररस प्रमुख असून आषुक-माषुक वर्णन, सौंदर्य वर्णन, शेरो-शायरी, सवाल-जवाब, विरह रस इत्यादी वर्णन असते. दादरा, केहरवा या तालात गझल गायली जाते. मूळचा उर्दूतील हा गीतप्रकार जनमान्य, लोकमान्य, लोकप्रिय झाला आहे. यात शायरीला स्वरांमध्ये बांधून नजाकत, अदाकारीने गझल पेश केली जाते. विशिष्ट शब्दोच्चारण, पातळ आवाज व लयीवर प्रभुत्व असणे गझल गायकास आवश्यक असते. बेगम अख्तर, पंकज उधास, गुलाम अली, मेहेंदी हसन यांची नावे गझलगायक म्हणून प्रामुख्याने घेतली जातात.